Ostre zapalenie trzustki – skąd bierze się ta choroba i jak przebiega?

Ból w jamie brzusznej może być objawem błahych dolegliwości trawiennych lub stresu, jednak niekiedy związany jest z poważnym zagrożeniem zdrowia i życia. Dotyczy to np. ostrego zapalenia trzustki, które wymaga szybkiej interwencji medycznej. Zobacz, co warto wiedzieć o ostrym zapaleniu trzustki, aby w porę zgłosić się po pomoc!

Trzustka jest niezwykle istotnym organem, który w organizmie pełni podwójną funkcję – zewnątrz i wewnątrzwydzielniczą, co oznacza, że bierze udział w gospodarce hormonalnej i produkcji enzymów. Dlatego schorzenia trzustki mają wpływ na funkcjonowanie całego organizmu i bywają bardzo groźne. Wiele przypadków ostrych zapaleń trzustki stanowi zagrożenie dla życia, dlatego warto wiedzieć, jakie objawy są charakterystyczne dla tej choroby. Jak przebiega ostre zapalenie trzustki? 

Czym jest zapalenie trzustki i jak często występuje? 

Ostre zapalenie trzustki (OZT) to poważny stan zapalny tego narządu, charakteryzujący się nagłym początkiem i często gwałtownym przebiegiem. Jego objawem jest silny ból trzustki, który zlokalizowany jest w nadbrzuszu lub w lewym górnym kwadrancie brzucha. W trakcie choroby dochodzi do uszkodzenia komórek trzustkowych i aktywacji enzymów trawiennych w niewłaściwym miejscu, tj. w samej trzustce. Zamiast trawić pokarm w jelicie, enzymy te zaczynają uszkadzać tkanki trzustki, a w ciężkich przypadkach również sąsiednich narządów. 

OZT może mieć postać łagodną, ograniczoną jedynie do obrzęku trzustki lub ciężką, z martwicą trzustki i zajęciem okolicznych tkanek. W ostatnich dekadach obserwuje się niepokojący wzrost zachorowań na OZT, zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych.

Współczynnik zapadalności na OZT u osób dorosłych waha się od 6 do 45 na 100 000 osób rocznie. U dzieci, według badań różnych autorów, częstość występowania OZT kształtuje się od 3,6 do 13,2 przypadków na 100 000 dzieci na rok.

W związku z tym OZT powinno być zawsze brane pod uwagę w diagnostyce różnicowej bólów brzucha, a wczesne rozpoznanie odgrywa kluczową rolę w leczeniu i zapobieganiu powikłaniom. Znajomość czynników etiologicznych OZT jest kluczowa dla prawidłowego zaplanowania procedur diagnostycznych i szybkiego wdrożenia odpowiedniego leczenia. Niestety, w około 1/3 przypadków nie udaje się ustalić przyczyny występujących objawów OZT, co utrudnia dobór właściwej terapii. 

Skąd się bierze przewlekłe zapalenie trzustki? 

Przyczyny OZT są zróżnicowane i zależą od wielu czynników, w tym wieku pacjenta, stylu życia, predyspozycji genetycznych, a także chorób współistniejących. U dorosłych najczęstszymi przyczynami są kamica żółciowa i nadużywanie alkoholu, podczas gdy u dzieci etiologia OZT jest bardziej zróżnicowana.

Czynniki etiologiczne OZT u dorosłych:

• Kamica żółciowa: obecność kamieni w pęcherzyku żółciowym lub drogach żółciowych może prowadzić do zablokowania odpływu soku trzustkowego i rozwoju OZT. Kamień blokuje ujście przewodu trzustkowego wspólnego w dwunastnicy, co prowadzi do wzrostu ciśnienia w przewodzie i aktywacji enzymów trawiennych wewnątrz trzustki. Dochodzi wtedy do tzw. „samostrawienia” trzustki i rozwoju stanu zapalnego.
• Nadużywanie alkoholu: przewlekłe spożywanie alkoholu jest jednym z głównych czynników ryzyka OZT. Alkohol uszkadza komórki trzustki i może prowadzić do zwężenia przewodów trzustkowych, co sprzyja rozwojowi stanu zapalnego. Ryzyko OZT wzrasta wraz z ilością i częstotliwością spożywanego alkoholu.
• Palenie tytoniu: jest niezależnym czynnikiem ryzyka rozwoju przewlekłego zapalenia trzustki (PZT), które może prowadzić do epizodów ostrego zapalenia. Nikotyna zawarta w dymie tytoniowym uszkadza komórki trzustki i może prowadzić do zwłóknienia, co zwiększa ryzyko rozwoju OZT.
• Czynniki genetyczne mogą zwiększać ryzyko rozwoju OZT. Dotyczy to genów kodujących białka, które regulują aktywność enzymów trzustkowych. Mutacje w tych genach mogą prowadzić do zaburzenia równowagi między enzymami trawiennymi a ich inhibitorami, co zwiększa ryzyko „samostrawienia” trzustki.
• Hipertriglicerydemia: wysoki poziom trójglicerydów we krwi może być przyczyną OZT, zwłaszcza u osób z otyłością. Mechanizm ten nie jest do końca poznany, ale prawdopodobnie wysoki poziom trójglicerydów prowadzi do uszkodzenia komórek trzustki i uwolnienia enzymów trawiennych.
• Leki: niektóre leki, takie jak glikokortykosteroidy, azatiopryna, 6-merkaptopuryna, antybiotyki (tetracykliny, erytromycyna), leki przeciwzapalne (salicylany, indometacyna, mesalazyna), cytostatyki (L-asparaginaza, cytarabina), leki przeciwzakrzepowe i ziołowe, a także paracetamol, isoniazyd, kwas walproinowy, kwas borny i tiazydy, mogą wywoływać OZT.
• Urazy: urazy brzucha, w tym urazy komunikacyjne, upadki z wysokości, urazy sportowe, a także urazy powstałe w wyniku przemocy, mogą prowadzić do OZT. W wyniku urazu może dojść do uszkodzenia trzustki i uwolnienia enzymów trawiennych.
• Zabiegi endoskopowe: OZT może wystąpić jako powikłanie zabiegów endoskopowych, takich jak endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna (ECPW).

Czynniki etiologiczne OZT u dzieci

U dzieci, oprócz wymienionych powyżej czynników, istotną rolę odgrywają:

• Wady rozwojowe dróg żółciowych i trzustki: wrodzone torbiele dróg żółciowych, trzustka dwudzielna, trzustka obrączkowata, nieprawidłowe połączenie przewodów trzustkowych i dróg żółciowych. Wady te mogą utrudniać odpływ soku trzustkowego i prowadzić do rozwoju OZT.
• Choroby zakaźne: infekcje wirusowe (np. wirusy Coxackie, świnka, różyczka, odra) i bakteryjne. Wirusy i bakterie mogą uszkadzać komórki trzustki i wywoływać stan zapalny.
• Mukowiscydoza: choroba genetyczna, która wpływa na produkcję i wydzielanie enzymów trzustkowych. W mukowiscydozie dochodzi do produkcji gęstego, lepkiego śluzu, który blokuje przewody trzustkowe, co utrudnia odpływ enzymów trawiennych i prowadzi do ich aktywacji wewnątrz trzustki.

Ostre zapalenie trzustki – czynniki predysponujące Dowiedz się więcej!

Jakie są objawy ostrego zapalenia trzustki? 

Najczęstszym objawem OZT jest silny ból brzucha, który może promieniować do pleców. Ból ten jest zazwyczaj umiejscowiony w nadbrzuszu i ma charakter opasujący. Nasila się on po posiłkach, zwłaszcza obfitych i tłustych. Inne objawy OZT to:

• Nudności i wymioty: są one częstym objawem, zwłaszcza w początkowej fazie choroby.
• Gorączka: może wystąpić w wyniku stanu zapalnego.
• Tachykardia: przyspieszone bicie serca może być spowodowane bólem, odwodnieniem lub stanem zapalnym.
• Wzdęcia: są one częstym objawem, zwłaszcza w przypadku OZT o etiologii żółciowej.
• Biegunka: może wystąpić w wyniku zaburzeń trawienia i wchłaniania, zwłaszcza w ciężkim OZT.
• Objawy wstrząsu: w ciężkich przypadkach OZT może dojść do rozwoju wstrząsu, charakteryzującego się spadkiem ciśnienia tętniczego krwi, tachykardią, zaburzeniami świadomości.

Jak przebiega ostre zapalenie trzustki? 

Przebieg OZT może być różny, od łagodnego, samoograniczającego się zapalenia, do ciężkiego, zagrażającego życiu stanu. W łagodnym OZT (śródmiąższowym) objawy ustępują samoistnie w ciągu kilku dni. W ciężkim OZT (martwiczym) może dojść do rozwoju martwicy trzustki, ropni, torbieli rzekomych, krwawienia, a także niewydolności wielonarządowej. 

Leczenie OZT zależy od ciężkości choroby. W łagodnych przypadkach wystarczające jest leczenie zachowawcze, obejmujące nawadnianie, podawanie leków przeciwbólowych i przeciwwymiotnych oraz utrzymywanie odpowiedniej diety, która ma na celu oszczędzanie chorego narządu.

W ciężkich przypadkach OZT konieczne jest leczenie szpitalne, które może obejmować intensywną terapię oraz żywienie pozajelitowe. 

Rokowania w OZT zależą od wielu czynników, w tym od ciężkości zapalenia, wieku pacjenta, chorób współistniejących, a także od szybkości wdrożenia leczenia. W łagodnym OZT rokowania są zazwyczaj dobre, a pacjenci wracają do zdrowia w ciągu kilku dni. W ciężkim OZT rokowania są poważniejsze, a śmiertelność może sięgać nawet 30%.

Bibliografia:

1. Jamer T. Etiologia ostrego zapalenie trzustki - niedoceniony problem w pediatrii. Developmental Period Medicine. 2015;XIX, 3(II):341-346.
2. Kebkalo A, Tkachuk O, Reyti A. Przebieg ostrego zapalenia trzustki u pacjentów z otyłością. Polski Przeglad Chirurgiczny. 2019; 91 (6): 28-34.
3. Lipczyński R. Wytyczne dotyczące diagnostyki i leczenia przewlekłego zapalenia trzustki. Gastroenterologia Kliniczna. 2017; 5(2): 153-199.
4. Baj J, Radzikowska E, Maciejewski M, Dąbrowski A, Torres K. Rokowanie w najwcześniejszych stadiach ostrego zapalenia trzustki - rola parametrów biochemicznych i zmian histopatologicznych. Polski Przeglad Chirurgiczny. 2017; 89 (2): 31-38.
5. Dzieniszewski J. Ostre zapalenie trzustki – przebieg kliniczny choroby. Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej. https://ncez.pzh.gov.pl/choroba-a-dieta/ostre-zapalenie-trzustki-przebieg-kliniczny-choroby/